DE ECHO VAN HET VERLEDEN

De fouten herhalen die zijn ouders maakten, dat is de grootste angst van schrijver Alex Schulman. Hij schreef De overlevenden, een autobiografisch boek over drie broers die elk op hun eigen manier hun jeugd achter zich proberen te laten. Wat doen we met de erfenis van de opvoeding, die we meekrijgen? Met Leonie Verhoeven (31), orthopedagoog en moeder van twee zoons ga ik hierover in gesprek. 

,,Van tevoren weet ik nooit hoe een dag op mijn werk gaat verlopen. Op de school waar kinderen met leerproblemen zitten, hoor ik allerlei verschillende persoonlijke verhalen. Zo sliep één van de leerlingen wekenlang op het balkon, omdat moeder niet genoeg plek had in de flat en dit als oplossing had bedacht.  De meeste kinderen wonen in één van de zwakkere wijken van Schiedam, waarvan ik ook kan stellen dat dit één van de zwakste wijken van ons land is. Zowel problemen op het gebied van financiën, traumaverwerking en opvoeding kom ik tegen bij de ouders.’’

Volgens Leonie ontstaat verwaarlozing in de opvoeding niet via één weg. ,Als ouders zelf opgegroeid zijn in een omgeving van verwaarlozing, is de kans twee keer zo groot dat ouders de verwaarlozende opvoedstijl ook naar hun eigen kinderen toe hanteren, het is hun ‘normaal’. In andere gevallen kan er weer sprake zijn van hoge en langdurige stress, waardoor ouders meer aan het overleven zijn dan aan het opvoeden.’’ Verwaarlozing is volgens de orthopedagoog te splitsen in het vlak van de emotionele en fysieke verwaarlozing. Waar bij rijke ouders geen gebrek aan schone kleding, voeding en hygiëne zal zijn, kan het wel zo zijn dat kinderen de emotionele nabijheid missen bijvoorbeeld. ,,In mijn werk kom ik ook diverse voorbeelden tegen van verwaarlozing, zoals de moeder die totaal geen weet had van de schoolkeuze van haar kind. Of een moeder die met negen kinderen in een flatje woonde en verliefd werd op de bovenbuurman. Vervolgens sliep ze daar regelmatig, waardoor de kinderen voor elkaar moesten zorgen.’’

Wat je niet hebt ontvangen, kan je ook niet delen 

Verwaarlozing in de opvoeding brengt volgens Leonie schaamte met zich mee. Kinderen willen vooral niet zielig gevonden worden, ook al lopen ze rond in hun t-shirt tijdens de wintermaanden. ,,Verwaarlozing brengt op meerdere ontwikkelingsgebieden schade aan, maar vooral op het psychosociale vlak. Kinderen laten probleemgedrag zien, presteren minder goed op school, voelen zich sociaal minder competent, kunnen gewetenloos gedrag laten zien, gaan pesten of weten bijvoorbeeld niet goed wie ze zijn.’’ Als de gevolgen zichtbaar zijn voor de omgeving, wordt er gesproken van externaliserend gedrag. Wanneer het internaliseert, heeft het innerlijke gevolgen voor het kind. Dit kan zich uiten in angst of depressie bijvoorbeeld. 

Een ouder verwaarloost het kind niet van de ene op de andere dag. In het eerste jaar kan het goed gaan, omdat tegemoet gekomen wordt aan de behoeften van het kind, zoals een schone luier of genoeg slaap. Leonie: ,,Als het kind meer gaat praten kan zichtbaar worden dat ouders niet sensitief op het kind reageren. Hoe groter het kind wordt, hoe complexer de problemen. Hoe leer je bijvoorbeeld sorry zeggen als je ouders dat nooit voorgedaan hebben? Hoe benoem je wat je voelt als daar nooit oog voor geweest is?’’ Vanuit een opvoedstijl vloeit een bepaalde gehechtheidsrelatie tussen ouders en het kind voort. ,,Als kinderen nooit een veilige haven gekend hebben of niet van hun ouders op aan konden omdat er grillig werd gereageerd, kan dat een bedreiging in de emotionele ontwikkeling zijn.’’

Samenspel van signalen 

 Eén van de citaten uit De overlevenden luidt: ,,Benjamin zag Pierre aan de zijlijn staan, toekijkend in zijn flinterdunne jasje, mutsloos en met zijn blauwe handen diep in de zakken van zijn spijkerbroek gestoken. En een plotselinge woede overviel hem: waarom hadden papa en mama Pierre geen warmere jas gegeven? Waarom had hij geen muts en wanten? Pas op de terugweg naar de les voelde hij dat hij het ijskoud had en merkte hij op dat zijn eigen jasje net zo dun was als die van zijn broertje. Langzaam verzamelde hij de aanwijzingen, hij leerde zichzelf kennen door om zich heen te kijken. Het vuil thuis, de urinevlekken op de vloer rond het toilet, waardoor het knetterde als papa er op zijn pantoffels naartoe ging, de stofnesten onder de bedden die zachtjes in de tocht vanuit de open ramen bewogen. De lakens die langzaam geel werden in de bedden van de kinderen voordat ze werden verschoond. Alle vuile vaat in de gootsteen.’’ Wanneer ik dit voorleg, denkt Leonie aan een KOPP-kinderen; dat zijn kinderen van ouders met psychische of verslavingsproblematiek. Dat maakt dat zij op bepaalde aspecten boven hun ouders uitsteken of op zichzelf aangewezen zijn, terwijl deze kinderen óók nog zelf kind zijn en mogen zijn. 

De signalen van verwaarlozing zijn altijd een samenspel van meerdere factoren. Bij jonge kinderen kunnen lange vieze nagels, vette haren of een onverzorgd gebit wijzen op verwaarlozing. Bij kinderen op de basisschool zijn signalen zichtbaar wanneer ze vaak ziek gemeld worden, onregelmatig op school verschijnen, in de winter nog met zomerkleding lopen of ouders hebben die structureel niet bereikbaar zijn. Openheid over opvoeding vraagt om kwetsbaarheid. ,,Ook als hulpverleners is het belangrijk om veiligheid te bieden tijdens een gesprekssituatie en niet te oordelen. Ouders hebben vaak niet door dat ze signalen van kinderen missen.’’ Leonie begint het gesprek vaak met de woorden: ,,We zien dat jullie van elkaar houden, maar dat het niet altijd lukt om dit in de praktijk te brengen. Staat u ervoor open dat er iemand met u meekijkt?’’ De eerste stap begint bij bewustwording. 

Leonie is één van de oprichters van NaNur. NaNur staat voor Nature (genen) & Nurture (omgeving): het is de interactie van deze twee die zorgt voor ontwikkeling. NaNur is begonnen als verlangen naar het toegankelijk maken van pedagogische kennis. Orthopedagoog Leonie en kinderfysiotherapeut Laura hebben in begrijpelijke taal de ontwikkeling van het jonge kind toegelicht en ingedeeld in de motorische, sensorische, sociaal-emotionele, cognitieve en taalontwikkeling en daar uitdagend educatief materiaal bij uitgezocht. Zo kunnen ouders direct met hun kleintje(s) aan de slag!

Ben je benieuwd naar het boek ‘De overlevenden’? Hier kan je meer informatie vinden.