LEVENSLESSEN VAN EEN RABBIJN

Verdriet en woede moeten niet de overhand krijgen, maar optimisme. Dat is wat Awraham Soetendorp (1943); een rabbijn die zijn eerste twee levensjaren doorbracht op een onderduikadres. ‘Sjalom betekent ‘vrede’, mijn ouders gaven mij die naam midden in de oorlog. Mijn vader zei tegen de ambtenaar van de burgerlijke stand die bezorgd had gevraagd of die naam gezien de Jodenvervolging wel een goed idee was: ‘Vrede zal hij heten, want vrede zal er zijn.’ De oorlog heeft diepe sporen door het leven van Soetendorp getrokken, evenals door de levens van zijn naastbetrokkenen. In het boek Levenslessen van een rabbijn deelt hij de belangrijkste inzichten die hij opdeed.

Verdonkerde harten doorkliefd

Toen ik een interview met de rabbijn in NRC las, lieten zijn woorden mij niet meer los. Hij vertelde over een razzia, waarbij een SS-er langs kwam in het huis van de ouders van Soetendorp. Dit voorbeeld staat ook beschreven in het boek. ‘Volgens mijn vader liep de ss’er toen naar het wiegje waar ik in lag, drie maanden oud. Hij boog zich over mij heen en zei na een kort moment: ‘Schade dass er ein Jude ist.’ Mijn vader antwoordde: ‘Gelukkig dat hij een Joos is, want wat er ook met hem zal gebeuren, hij zal nooit opgroeien als het kind van moordenaars. Daarop sloeg de SS-officier hem in het gezicht en schreeuwde: ‘Dreckjuden!’ Tegen de mensen om hem heen verkondigde hij: ‘Deze mensen zijn zo vies, wij kunnen ze nu niet vastpakken.’ Tegen mijn ouders zei hij: ‘Was je, wij komen morgen terug.’ Hij wist natuurlijk dat ze dan zouden ontsnappen. Mijn vader zei tegen mij: ‘En vergeet nooit, mijn jongen, er stonden tranen in de ogen van de SS-officier en deze tranen hebben ons leven gered.’ De les die zijn vader doorgaf, is dat wanneer verdonkerde harten doorkliefd kunnen worden door de blik van een baby, alles mogelijk is. ‘Dan is een SS’er die door Heinrich Himmler is opgevoed om Joden als ongedierte te zien, uit ontroering in staat een toneelstuk op te voeren opdat zijn handlangers geen argwaan krijgen dat hij overstag is gegaan.’ Toen de rabbijn dit verhaal vertelde op een christelijke basisschool, merkte een leerling op dat Soetendorp zei dat hij ‘geluk heeft gehad’ dat hij het overleefd had. Volgens de leerling was het geen geluk, maar wilde God dat hij gered werd. ‘Ik wist dat ik onmiddellijk moest antwoorden: ‘God wilde dat elk kind gered werd. Ik had het geluk om in de handen te vallen van mensen die dat begrepen.’’

Onverwerkt verdriet

Treffend is het mededogen dat de rabbijn voelt, ook als hij terugblikt op pijnlijke ervaringen. Over zijn jeugd bijvoorbeeld, waarbij zijn ouders werden geteisterd door onverwerkt verdriet. Awraham trof zijn moeder aan in de slaapkamer, starend in het niets terwijl ze achter de naaimachine zat. ‘Ogen van iemand die er is, maar ook niet is. Mijn moeder keek op, keek naar mij en zei: ‘Awraham, wil je hier niet over praten? Niets over zeggen? Gaat zo weer over.’’ Er werd veel gezwegen in veel huizen. ‘Naarmate ik er verder van verwijderd ben, groei ik er emotioneel dichter naartoe. Ik neem het mijn vader geen seconde kwalijk. Wat er in ons gezin gebeurde, gebeurde in zoveel gezinnen. De ontreddering. De zoektocht naar beschaving.’ Volgens de rabbijn kunnen we geen verantwoordelijkheid nemen voor de manier waarop het verleden is gegaan, maar wel de keuze maken om de confrontatie met het verleden aan te gaan.

Lezend door de hoofdstukken kom ik Joodse uitspraken en Hebreeuwse woorden tegen die aanzetten tot nadenken. ‘Wanneer wij geen antwoord geven op de vraag ‘Waar ben je, mens?’ zal de wereld slechter worden. God wacht tot de mens zegt: Hineni. Hier ben ik. Met heel mijn hebben en houden. Ik neem verantwoordelijkheid.’ De auteur roept de lezers op tot moed. De vraag aan jezelf stellen: ‘Wat had ik kunnen doen?’ is een manier om dat telkens weer te doen. ‘Om universele lessen te trekken en deze door te geven. En dat als je kiest, je vervolgens niet wegloopt voor verantwoordelijkheid. Dat je dan kiest om er te zijn. En niet de gordijnen dichtdoet.’

Beeld met dank aan Sanne van @Lily.fotografie.